Meestal kom je onschuldige vormen van dit fenomeen tegen. Kuddegedrag kan echter ook bedrijven, organisaties, bevolkingsgroepen en soms hele natiën in zijn greep hebben. Op grote schaal begint het verschijnsel steeds meer te lijken op een kwaadaardig gezwel dat langzaamaan alle omringende cellen aantast, wanneer de massa als weerloze dominostenen valt voor een of andere idiote gedachte. Hoewel deze kuddegeest van gedaante kan verwisselen, is één psycho-sociale benaming toereikend: groepsdenken.

Besmetting

De term ‘groepsdenken’ of ‘groupthink’ is een knipoog naar het zelfbedachte woord ‘dubbeldenk’ uit George Orwell’s roman ‘1984’, in het boek een systeem van mentaal bedrog, noodzakelijk om de massa te hersenspoelen en in het gareel van een dictatuur te houden. In de jaren ’70 introduceerde de Amerikaan Irving Janis zijn theorie over groepsdenken: ‘Een manier van denken die plaatsvindt wanneer het verlangen om de harmonie in een groep te bewaren, een realistische kijk met alternatieve gedachtegangen onmogelijk maakt.’

Het is echter niet zo zwart-wit als het misschien mocht lijken, niet iedere groep is even vatbaar voor groepsdenken. Volgens Janis zijn het vooral hechte, homogene en geïsoleerde groepen die een grote kans lopen om in een verkeerd patroon terecht te komen. Vage richtlijnen en gebrek aan duidelijkheid door middel van normen en leiderschap kunnen dit ook in de hand werken. Verder vormen stress en de dreiging van buitenaf een perfecte voedingsbodem voor blinde volgzaamheid.

Symptomen

Of er sprake is van (ernstige vormen van) groepsdenken is niet altijd even duidelijk. Een nuance is dan ook op zijn plaats: net zoals bij medische aandoeningen, is het niet zo dat we aan de bel moeten trekken als een groep één van de kenmerken van groepsdenken vertoont. Toch is er volgens Janis reden genoeg voor paniek als de volgende symptomen worden gesignaleerd:
Eensgezindheid staat hoog in het vaandel. De leden leveren niet zo snel kritiek op wat er binnen de groep gebeurt. Ook is er weinig tolerantie tegenover kritiek van buitenaf.

Er ontstaat een onvoorwaardelijk geloof in het eigen gelijk en onaantastbaarheid. De groep neigt naar roekeloosheid, negeert eventuele gevaren, neemt extreme risico’s en lijdt aan overdreven optimisme en zelfoverschatting. De praktijk en de gevolgen van de daden van de groep doen er weinig toe. Waarom zou je evalueren, wat valt er nog te toetsen als je het hoe dan ook bij het rechte eind hebt?

Alle ideeën, opvattingen en argumenten die niet stroken met die van de groep worden per direct weggeredeneerd. Wie tegenspreekt is gelijk een tegenstander, zonder twijfel een vijand, de vertegenwoordiger van het absolute kwaad…
Ook binnen de groep is er sprake van stereotypering en kortzichtigheid. Groepsleden die zich aan een kritische houding wagen, solliciteren naar een plaats bij de oppositie. Commentaar wordt als een bedreiging en een tekort aan loyaliteit ervaren. Logischerwijs zullen de groepsleden zichzelf dan ook censureren en strijdige gedachten voor zich houden. De cirkel is rond als dit stilzwijgen vervolgens als een teken wordt gezien dat de groep inderdáád eensgezind en onverbrekelijk is.
Een opmerkelijk verschijnsel zijn de zogeheten ‘mindguards’ die het denken van de groep bewaken, andere groepsleden te controleren en verkeerde informatie buiten te houden. De ‘mindguards’ worden niet zozeer aangesteld, maar nemen als vanzelf deze rol aan. Sommige leden voelen zich geroepen tot deze taak, bijvoorbeeld vanwege loyaliteit, overtuiging of om aanzien en erkenning te winnen.

Dodelijk geval: de Challenger

28 januari 1986. De Space Shuttle Challenger vat vlam, 73 seconden na de lancering. De gehele bemanning vindt de dood, wanneer de Space Shuttle uiteenspat op het wateroppervlak van de Atlantische Oceaan. De lancering van de Space Shuttle was in eerste instantie gepland op 22 januari, maar omdat het toestel nog een aantal dingen mankeerde werd besloten om de datum op te schuiven. Er moest nu alleen wel doorgewerkt worden…

Terwijl de meeste wetenschappers en technici binnen NASA de hete adem van het tijdsschema in hun nek voelden, drukte een technicus op de noodknop. Hij maakte zich zorgen, de rubberen O-ringen in de stuwraketten waren mogelijk niet in orde. Onderdelen van de Shuttle waren waarschijnlijk nog niet voorbereid op de lancering, het toestel was niet gereed. Je zou haast verwachten dat al deze vooraanstaande wetenschappers op dat moment zouden opstaan. Maar het tegendeel was waar: een aantal vergaderingen en discussies later was de grote meerderheid het er nog steeds ermee eens dat de lancering gewoon door zou gaan.

De groep die de verantwoordelijkheid over de besluitvorming rondom de Space Shuttle droeg vertoonde duidelijk een aantal symptomen van groepsdenken. Er werd geen acht geslagen op een belangrijke waarschuwing, niet vanwege gebrek aan geleerden, maar omdat de waarschuwing in strijd was met het doel van de groep. Namelijk: zo snel mogelijk afvuren! Bovendien was de groep roekeloos, er was weinig oog voor de risico’s die de beslissingen met zich meebrachten. Die enkeling die wel tegen de stroom in durfde te gaan en erop hamerde dat er iets goed mis was, bleef ongehoord. De groep waande zichzelf onoverwinnelijk, wat het verlies van zeven astronauten betekende.

Final countdown

De gevolgen van groepsdenken kunnen heel ernstig zijn. Het gevaar schuilt hem hierin dat groepsleden zo graag aan de eisen van de groep willen voldoen, dat zowel het gezonde verstand als de moraal het onderspit delven. De groepsleden hechten veel meer waarde aan hun status binnen de groep, dan dat ze zich druk maken of hun daden ‘juist’ of ‘onjuist’ zijn. De gewetensvragen hoeven ook niet door henzelf beantwoord te worden, dat laat men aan de groep over. De gekste toestanden zijn het gevolg, en niemand controleert, niemand die er wat van zegt. Door middel van kuddegedrag kunnen miljoenen mensen overtuigd raken van iets dat compleet immoreel of onjuist is, het is een (mogelijke) verklaring voor de grootste vergissingen uit de geschiedenis. Het zijn niet zozeer dictators of sluwe propagandamachines die alle schuld treft. Er is geen waterdicht regime nodig om de kudde in één richting te laten sjokken. Vanaf het moment dat mensen de persoonlijke verantwoordelijkheid uit handen geven en weigeren zelf na te denken, is het een kwestie van aftellen. De leiding komt vanzelf in de handen van één tirannieke, onzichtbare en soms ontzettend domme macht terecht: die van de groep.