Door: Camil Driessen & Remco Tomesen


Dit kabinet is recordhouder privacyschendende maatregelen. Maar net als de Kamer weet het nauwelijks wat met de technologie allemaal kan.

‘Ik ben van de stroming veiligheid boven privacy’, zegt minister Guusje ter Horst. Ze zit dus prima op haar plek in dit kabinet. Met onder meer het elektronisch patiëntendossier (EPD), de centrale opslag van vingerafdrukken en de invoering van slimme energiemeters is het recordhouder privacybeperkende maatregelen.Dankzij die anti-privacyhouding is Ter Horst genomineerd voor een Big Brother Award, zo wordt vandaag bekendgemaakt. Het is een verkiezing van Nederlands grootste privacyschenders.

Snel en ondoordacht
‘Ze zitten te slapen in Den Haag’, vindt hoogleraar Bart Jacobs van de Radboud Universiteit Nijmegen. Hij vraagt zich hardop af of er überhaupt wel Kamerleden zijn die echt snappen wat er aan de hand is. ‘Architecture is politics. Het maakt bij de kilometerheffing vanuit privacy-oogpunt nogal een verschil of die locatiegegevens naar een centraal punt worden gestuurd of juist in het kastje blijven dat vervolgens de berekening maakt. Daar is de politiek onvoldoende mee bezig, terwijl het juist zo politiek is.’

‘Het kabinet komt vaak met snelle, ondoordachte besluiten, bij een acute crisis’, constateert privacyjurist Bart Schermer van de Universiteit van Leiden. ‘Dat gebeurt bij de terreurdreiging, maar ook bij een falende jeugdzorg’. De snelle politieke oplossing wordt dan gezocht in informatietechnologie, in databases. Maar daarmee los je het probleem nog niet op. Je kunt wel heel veel gegevens verzamelen, maar als veiligheidsdiensten niet samenwerken, kan een terrorist alsnog in een vliegtuig komen.

Wondermiddel
Het klinkt als een echo van het vernietigende rapport dat de Algemene Rekenkamer in 2007 uitbracht over de overheid en ict-projecten: technologie wordt als wondermiddel gezien, maar eigenlijk nauwelijks begrepen. Dat kost ons miljarden en gaat bovendien ten koste van de privacy.
Ambtenaren en politici weten nauwelijks wat het betekent om een centrale database, zoals voor vingerafdrukken, te hebben, ziet ook Jan Friso Groote, hoogleraar informatica en betrokken bij overheids ict-projecten. ‘Ze hebben geen gevoel hoe snel daar in gezocht kan worden. Hoe precies dat kan. En ze beseffen niet dat de kans groot is dat er menselijke fouten mee gemaakt kunnen worden.’

Eigenlijk weet de Tweede Kamer zelf ook maar al te goed dat ze te weinig weet van technologie. Een ict-werkgroepje zei vorige zomer dat het daarom het kabinet niet goed kan controleren. En dus geen goed weerwoord heeft als er discussie is over de invoering van een centrale database voor vingerafdrukken of een kinddossier. Wellicht een verklaring waarom Kamerleden destijds zonder veel weerwoord instemden met de database.
Bij andere onderwerpen waar Kamerleden weinig verstand van hebben, is er vaak nog een lobby die ze voedt met kennis, adviezen en alternatieven voor kabinetsvoorstellen. Denk aan de medicijn- en vleeslobby.

Maar op privacygebied is daarvan nog geen sprake. ‘Er is geen privacylobby waarbij Kamerleden van alles krijgen ingefluisterd’, zegt Schermer. Vooruit, er is wél het College Bescherming Persoonsgegevens, dat mag adviseren over conceptwetsvoorstellen. Maar als dat, net als bij de paspoortwet, zeer kritisch is en vervolgens door kabinet en Kamerleden wordt genegeerd, heeft het weinig impact.

Korte lijnen
Technologiebedrijven als Accenture en Cap Gemini hebben wél korte lijnen met ambtenaren en politiek. Zij ontwikkelen de snelle oplossingen waar naar wordt gezocht en zorgen dat die op allerlei manieren onder de aandacht komen. Een veel sterkere kracht dan de anti-privacyclubjes.

Ondertussen dringen databases en controletechnologieën steeds dieper door in de maatschappij. Het is onduidelijk of ze ook effect hebben. Is Nederland bijvoorbeeld veiliger geworden door het centraal opslaan van telefoon- en internetgegevens?

En hoe meer gegevens je opslaat, hoe groter de kans dat ze in verkeerde handen vallen, door ambtenaren die een usb-stick verliezen of hackers. Dat laatste wordt anoniem bevestigd door verschillende voor de overheid werkende computerexperts.

Open register
Volgens hoogleraar Jacobs kun je ‘er donder op zeggen’ dat de databases gebruikt gaan worden voor andere doeleinden dan waarvoor ze gemaakt zijn. Function creep heet dat.

Neem het nieuwe paspoort. Europa stelde verplicht om er vingerafdrukken in te zetten vanwege fraude. Vervolgens besloot Nederland als enige om die vingerafdrukken vast te leggen in een centrale database. Opsporingsdiensten krijgen in uitzonderlijke gevallen toegang. Maar, zegt Jacobs: ‘Als er ooit een aanslag komt kun je erop rekenen dat die toegang wordt verruimd, zodat de database een open kentekenregister voor burgers wordt.’