Enige tijd terug stond er een verontrustende mededeling in nrc.next. In een artikel over muziekfestival Solar in Roermond zei kunstenaar Servaes Koers vorige maand dat er momenteel sprake is van grote bijensterfte. Daarom bouwde Koers op het festival een ‘Maja de bijtempel’. Een grote constructie waar bezoekers in, uit, op of onder konden klimmen, aldus het artikel. Zo wilde Koers meer aandacht vragen voor de natuur. De voornaamste oorzaak van de bijensterfte zou namelijk vervuiling zijn. De gevolgen zijn volgens Koers mogelijk catastrofaal. „Als de bijen sterven, volgt de mensheid binnen twee jaar”, zei hij. Dit soort beweringen over bijensterfte en de verschrikkelijke gevolgen daarvan voor mensen doen al langer de ronde. next.checkt: volgt de mensheid inderdaad als de bijen verdwijnen?

Waar is het op gebaseerd?

In diverse media is de bewering toegeschreven aan Albert Einstein. Toch is vrij zeker dat die nooit heeft geschreven dat de mensheid gedoemd is als de bijen uitsterven. Wellicht heeft Einstein het wel gezegd, maar als natuurkundige begaf hij zich dan behoorlijk buiten zijn vakgebied. Dat het aantal bijen in Nederland en veel andere Europese landen afneemt, is wel een feit. Goede cijfers ontbreken, maar volgens de Wageningen Universiteit staat vast dat volkssterfte van honingbijen bij imkers toeneemt. De dichtheid aan volken zit volgens de universiteit tegen de ondergrens aan die nodig is voor het voortbestaan. Daardoor loopt volledige bestuiving van voedselgewassen gevaar, omdat daarvoor vooral honingbijen worden gebruikt.

Voor de sterfte worden vele oorzaken genoemd, waaronder de steeds verdere intensivering van de landbouw waarbij onkruid afneemt en pesticiden worden gebruikt die schadelijk zijn voor de bijen. Bovendien tasten exotische parasieten als de varroamijt de vitaliteit van de bijenvolken aan en is de beroepsgroep van imkers aan het vergrijzen, waardoor veel kennis over het bijenhouden verloren gaat. Bestuiving gebeurt ook door andere insecten, waaronder wilde bijen. Daar is nog veel minder onderzoek naar gedaan. Bekend is wel dat er in sommige Europese landen nu minder wilde bijen rondvliegen dan enkele decennia terug. Of de aantallen wilde bijen ook in Nederland zijn afgenomen, is onduidelijk. Wel is het volgens bijenonderzoeker Koos Biesmeijer van het Leidse Naturalis Biodiversity Center zeker dat er nu minder soorten wilde bijen in de Nederlandse landschappen rondvliegen dan vroeger.

Het was vooral de sterfte onder honingbijen die de voorbije jaren tot veel media-aandacht leidde. Tv-programma Zembla beweerde in de uitzending ‘Moord op de honingbij’ vorig jaar nog dat de bij een onmisbare schakel is in onze voedselproductie. Tachtig procent van alle planten op aarde zou voor de voortplanting of evolutie afhankelijk zijn van de bij. Zeventig procent van de handel bij de groenteboer zou verdwijnen zonder de bij, een ramp voor de wereldvoedselvoorziening, werd er gezegd.

En, klopt het?

Daarvoor moeten we bekijken welke voedselgewassen afhankelijk zijn van bijenbestuiving. Onderzoek door de Duitse wetenschapper Alexandra-Maria Klein wees uit dat van de 115 belangrijkste voedselgewassen er 87 wel en 28 niet worden bestoven door insecten. Sommige gewassen, zoals maïs, rogge, haver en spinazie zijn windbestuivers en hebben geen insecten of andere dieren (bijvoorbeeld vogels) nodig.En hoewel 76 procent van de wereldvoedselgewassen wel (mede) door dieren wordt bestoven, veranderen de verhoudingen als de productie wordt uitgedrukt in gewicht. Dan blijkt 60 procent van ons voedsel voort te komen uit gewassen die niet afhankelijk zijn van bestuivers. Basisingrediënten als rijst, maïs, tarwe en aardappels hebben geen bestuivers nodig. Van de 87 gewassen die worden bestoven door dieren blijken er bovendien maar 13 volledig afhankelijk van dierlijke bestuivers. En dat hoeven niet per se bijen te zijn. Zo worden kasgroenten al vaak door hommels bestoven, omdat die dat beter doen.

In de Zembla-uitzending werden als eerste aardbeien genoemd die zouden verdwijnen. Die worden inderdaad veelal door honingbijen bestoven, maar ook daarbij worden vaak hommels gebruikt. En andere wilde bijen of zweefvliegen kunnen, in beperktere mate, ook voor bestuiving zorgen. Een gebrekkige bestuiving door honingbijen wil dan ook niet zeggen dat er helemaal geen oogst is. De opbrengst zal alleen flink lager zijn. Dat geldt voor de groente- en vooral voor de fruitteelt, waarvoor bestuiving door honingbijen van groot belang is. Maar ook hier geldt dat andere insecten ook kunnen bestuiven. En in het ergste geval is altijd nog bestuiving met de hand mogelijk. Volgens de Wageningen Universiteit zou bij volledig wegvallen van insectenbestuivers zo’n 10 procent van de wereldvoedselproductie verloren gaan. De variatie in het aanbod zou bovendien sterk verschralen. Daarbij zou een tekort aan vitaminen en mineralen dreigen die vooral te vinden zijn in voedsel dat door insecten wordt bestoven.

Conclusie

Op de vraag of het volledig uitsterven van de bijen een ramp zou zijn voor de wereldvoedselvoorziening is het antwoord ‘ja’. De productie zou naar schatting met 10 procent teruglopen, wat op veel plekken in de wereld tot schaarste zou leiden. Bovendien zou de variatie in het voedselaanbod flink afnemen, omdat groente en vooral fruit voor een belangrijk deel afhankelijk zijn van bestuiving door bijen. Maar ook andere dieren (insecten, vogels) kunnen bestuiven en bestuiving met de hand is ook altijd nog een optie. Bovendien zijn veel basisingrediënten zoals rijst en graan niet afhankelijk van bestuiving. Er zal dus ruim voldoende voedsel overblijven om het voortbestaan van de mens te garanderen. De bewering dat de mensheid binnen twee jaar volgt als de bijen zijn uitgestorven, beoordelen we dan ook als onwaar.

Kunstenaar Servaes Koers