Ieder productiefase of iedere maatschappij of ander menselijk verschijnsel doorloopt een zogenaamde transformatieproces. Transities zijn maatschappelijke transformatieprocessen die tenminste één generatie beslaan (= 25 jaar). In dit artikel wil ik aan de hand van zo'n transitie aangeven waar we met onze huidige maatschappij staan en wat voor gevolgen dat kan hebben voor de beurskoersen.

Kijkend naar de kenmerken van de fasen waarin maatschappelijke transformatieprocessen zich voltrekt, zou het heel goed kunnen dat we nu aan het eind van de zogenaamde derde industriële revolutie zitten. Transities zijn doorgaans maatschappelijke transformatieprocessen die tenminste één generatie beslaan (= 25 jaar). Transities hebben de volgende eigenschappen:

- het betreft een structurele verandering van de maatschappij of een complex
deelsysteem daarvan
- er is sprake van op elkaar inwerkende en elkaar versterkende technologische, economische, ecologische, sociaal-culturele en institutionele ontwikkelingen op verschillende schaalniveaus
- een transitie is de resultante van langzame veranderingen (ontwikkelingen in voorraden) en snelle dynamiek (stromen)

Vijf transitiefasen
In het algemeen beschrijven transities de S-curve en zijn vier transitiefasen te onderscheiden (zie ook figuur 1):

1. een voorontwikkelingsfase van dynamisch evenwicht waarin de status quo niet zichtbaar verandert;

2. een ‘take-off' fase waarin het veranderingsproces op gang komt doordat de toestand van het systeem begint te verschuiven;

3. een versnellingsfase waarin zichtbaar structurele veranderingen plaatsvinden door een cumulatie van op elkaar inspelende sociaal-culturele, economische, ecologische en institutionele veranderingen; in de versnellingsfase is sprake van collectieve leerprocessen, diffusie en processen van inbedding;

4. een stabilisatiefase waarin de snelheid van maatschappelijke verandering afneemt en al lerend een nieuw dynamisch evenwicht wordt bereikt.

Ook een productlevenscyclus beschrijft een S-curve. Er is dan nog een 5e fase: de aftakelingsfase, waarin kosten stijgen door overcapaciteit en waarin een producent zich uiteindelijk terugtrekt uit de markt.

Figuur 1: Er zijn over het algemeen vier fasen in een transitie die zich het best laat visualiseren middels een S-curve.

Voorbeelden van historische transities zijn de demografische transitie en de overgang van kolen naar aardgas die een transitie in de energiehuishouding impliceerde. Een transitieproces ligt niet bij voorbaat vast, omdat er gedurende een veranderingsproces altijd sprake is van aanpassen aan, leren van en inspelen op nieuwe situaties. Een transitie is dus geen wetmatigheid.

Drie ingrijpende transities
Als we de geschiedenis induiken hebben in de laatste twee eeuwen drie ingrijpende transities plaatsgevonden:

1. De eerste industriële revolutie
De eerste industriële revolutie duurde van circa 1780 tot circa 1850. Kenmerkend was de overgang van kleinschalig handwerk naar gemechaniseerde productie in fabrieken. Grote aanjager in dit overgangsproces was de stoommachine, die door toepassingen in de spoorwegen (stoomtrein) en de scheepvaart (stoomschip) tevens zorgde voor een revolutie in het transportwezen.De Eerste Industriële Revolutie concentreerde zich in de katoenindustrie. Omdat stoommachines op steenkool liepen en van ijzer werden gemaakt, kwamen ook de steenkoolmijnbouw, de ijzerindustrie en de machinebouw tot grote bloei.
Deze revolutie eindigt in 1845 toen Friedrich Engels, zoon van een Duitse textielbaron, de omstandigheden waarin de arbeiders van Engeland leefden en werkten beschreef in "De toestand van de arbeidersklasse in Engeland". Het resultaat van deze revolutie: een gigantische kloof tussen rijk en arm.

2. De tweede industriële revolutie
De tweede industriële revolutie duurde van circa 1870 en eindigde omstreeks 1930. Kenmerkend was de verdergaande mechanisatie door de invoering van de lopende band, de vervanging van ijzer door staal en de ontwikkeling van de chemische industrie. Daarnaast werden steenkool en water vervangen door olie en elektriciteit en kwam de benzinemotor tot ontwikkeling. Werd de Eerste Industriële Revolutie op gang gebracht door (soms toevallige) uitvindingen van amateurs, tijdens de Tweede Industriële Revolutie investeerden ondernemingen veel geld in professioneel onderzoek ('research') naar nieuwe producten en productiemethoden. Om over voldoende kapitaal te beschikken fuseerden kleine bedrijven tot grootschalige ondernemingen, die werden geleid door professionele managers. Ook werden aandelen uitgegeven. Deze ontwikkelingen leidden tot de overgang van het traditionele familiebedrijf naar de Naamloze Vennootschappen en multinationals.
De revolutie eindigde, na de roaring twenties in Amerika, met de beurskrach in New York in 1929. De gevolgen waren desastreus met als dieptepunt de tweede wereldoorlog.

3. De derde industriële revolutie
De derde industriële revolutie duurde van circa 1940 en loopt nu op zijn einde. Een leidende rol in de ontwikkeling van computers hebben de Verenigde Staten en Japan gespeeld. In de VS werd gedurende de Tweede Wereldoorlog koortsachtig gewerkt aan militaire toepassingen van computertechnologie. Na de oorlog breidde het Amerikaanse ruimtevaartprogramma het aantal toepassingen uit. Japan specialiseerde zich in de ontwikkeling van de industriële toepassing van de computer: de robot. Intussen speelt de computer- en de communicatietechnologie een onvervangbare rol in alle delen van de wereld.
De versnellingsfase van de 3e industriële revolutie is omstreeks 1980 begonnen door de komst van de microprocessor. De derde industriële revolutie bevindt zich duidelijk in de verzadigings- en aftakelingsfase. Deze fase kenmerkt zich doordat de markt verzadigd is en de concurrentie toeneemt. Alleen de sterkste bedrijven kunnen de concurrentie aan of neemt de concurrentie over (denk aan de overnames die Oracle en Microsoft de laatste jaren hebben gedaan). Onder de motorkap is er in ICT-land relatief weinig technisch nieuws meer onder de zon alhoewel de marketingmachines vanuit Amerika ons anders willen laten geloven.

We kunnen in ieder geval constateren dat een industriële revolutie ook nu weer een verzorgingsstaat in 25 jaar tijd volledig ontmanteld heeft; de excessen in onze maatschappij zijn overal zichtbaar (excessieve beloningen van topmannen, boekhoudfraudes, fraudes met beleggingen). Een reactie op de beursen zal echter ook nu weer volgen. Het is een kwestie van tijd, maar wel een wetmatigheid.

Koersverloop Dow Jones in staafdiagram

Figuur 2: Het Koersverloop van de Dow Jones over de laatste twee industriële revoluties. De laatste jaren is de koersstijging in een enorme versnelling terechtgekomen.

Triggers
Welke gebeurtenissen zouden een eind kunnen maken aan de laatste industriële revolutie en een nieuwe beurskrach veroorzaken?

1. Tekort aan grondstoffen
De tekorten aan grondstoffen of waterschaarste, waardoor de kans op oorlogen tussen bevolkingsgroepen toeneemt? De klimaatveranderingen die op moeder aarde plaats vinden en die de mensheid dwingen zich anders te gaan gedragen? Iedereen is er van overtuigd dat we op de huidige voet niet verder kunnen leven. Dit senario zal uiteindelijk leiden tot een geleidelijke afname van economische activiteiten waardoor de indexes langzaam zullen dalen. Deze transitie zal zich over een langere periode uitstrekken.

2. Natuurrampen
Andere fenomenen die een beurskrach kunnen veroorzaken zijn natuurrampen. Dit senario staat los van de huidige industriële revolutie. De geschiedenis heeft echter geleerd dat door aardbevingen, tsunamies hele culturen (denk aan Atlantis) plotseling van de aardbodem verdwijnen. Als dit met economische grootmachten als Japan of Amerika gebeurt zal duidelijk zijn wat er met de beursindexes zal gebeuren.

3. Eigenhandig handelen van de mens
Of zal het, zoals zo vaak in de geschiedenis, het gedrag van de mens zelf zijn dat een einde maakt aan de derde industriële revolutie. Want wat zal er gebeuren als er plotseling een raad van wijze mannen en vrouwen in onze samenleving opstaat (denk aan het Pim Fortuin-effect), die onze kenniseconomie wil gaan hervormen naar wijsheidsamenleving en de hele bevolking overtuigt dat zo'n hervorming veel beter is voor een duurzame samenleving?

De politieke leiders van ons land hebben de laatste jaren het privatiseringsproces verder doorgevoerd. Volgens de politiek leidt meer concurrentie in het bedrijfsleven tot kostendaling voor de Nederlandse burger. De burger constateert echter dat de lasten van de elementaire basisvoorzieningen de laatste jaren exorbitant zijn gestegen en heeft weinig vertrouwen in de politiek. Het politieke beleid staat dan ook haaks op het beleid dat onze captains of industry profeteren, namelijk schaalvergroting om kosten te besparen. We kunnen constateren dat het hele privatiseringsproces van de elementaire basisvoorzieningen van onze samenleving een grote flop is.

Stel nu dat die wijze raad een wervelende campagne onder de bevolking start met als motto: ‘Van kenniseconomie naar wijsheidsamenleving'.
De wijze raad roept de burger op (nadat één offerte is aangevraagd voor 17 miljoen inwoners) op om op 1 januari 2008 over te stappen naar dezelfde zorgverzekeraar en dezelfde energieleverancier. Het gevolg van zo'n schaalvergrotingsoproep zal zijn: minder huisvestingskosten, minder (exorbitante) personeelskosten, minder ict-kosten, minder marketingkosten en minder accountancykosten. De zorg- en energiekosten voor de Nederlandse burger zullen drastisch verminderen.

De wijze raad roept vervolgens drie jaar later de burger op over te stappen naar dezelfde kruidenier, dezelfde bank en dezelfde brandstofleverancier.
Het gevolg van deze schaalvergrotingsoproep zal weer zijn: minder huisvestingskosten, minder (exorbitante) personeelskosten, minder ict-kosten, minder marketingkosten en minder accountancykosten. Ook door deze oproep zullen de bank- , brandstof- en kosten voor primair levensonderhoud voor de Nederlandse burger drastisch verminderen.

De gevolgen van zo'n schaalvergrotingsactie zullen voor de samenleving zeer ingrijpend zijn. Er is veel minder werk voor dezelfde hoeveelheid burgers.

Volgens de wijze raad zullen er enorme voordelen kleven aan deze schaalvergrotingsactie:
- Na herscholing en herverdeling van werk zijn er weer mensen beschikbaar voor onderwijs, gezondheidszorg, veiligheid en welzijn, zodat we onze verzorgingsstaat die in 25 jaar ontmanteld is, weer langzaam op peil kunnen brengen
- De inwoners van Nederland krijgen veel meer vrije tijd
- De samenleving zal minder stressvol zijn, waardoor de kosten voor de geestelijke gezondheidszorg (en waarschijnlijk het zinloze geweld) zullen afnemen

- Er zijn veel minder mensen dagelijks op weg naar hun werk, waardoor het fileprobleem automatisch wordt opgelost en er geen extra wegen nodig zijn
- De inwoners van Nederland krijgen veel meer tijd om hun kinderen de normen en waarden bij te brengen die iedereen zo belangrijk vind
- De inwoners van Nederland krijgen veel meer tijd om het integratieproces succesvol laten te verlopen
- Natuur en milieu worden ontlast, waardoor onze samenleving duurzamer wordt

"Elk voordeel heb zijn nadeel" is een wijsheid van een bekende Nederlander.
Zo'n schaalvergrotingsactie zal een enorme implosie aan economische activiteiten in een samenleving teweeg brengen. De gevolgen voor de beursindexes mogen duidelijk zijn.

Tot besluit
Volgens de Maya-kalender beschreven in het boek "De transformatie van het bewustzijn" van Carl Johan Calleman leven we in een zeer bijzondere tijd.
De Maya-kalender is een metafysische kaart van de evolutie van bewustzijn en registreert hoe de spirituele tijd verloopt. De kalender geeft negen kosmische cycli weer, die negen stadia van bewustzijn voorstellen. In 2011 zullen deze negen cycli die de aarde heeft doorlopen gelijktijdig aflopen. Dit boek onthult dat de Maya-kalender een spiritueel en profetisch instrument is dat een groter begrip biedt van de bewustzijnsevolutie door de menselijke geschiedenis heen. Het voorspelt een fase van ingrijpende veranderingen voor de wereld en de mensheid. Na het failliet van het communisme in 1989 voorspelt deze kalender ook binnenkort het failliet van het kapitalisme. De eerste haarscheurtjes van dit systeem beginnen zich nu te vertonen.

Bronvermelding:
Transities & transitiemanagement, casus van een emissiearme energievoorziening, Prof. dr. ir. Jan Rotmans e.a. , Geschiedenis Werkplaatssite van Wolters-Noordhoff.

Dit artikel is in november 2007 gepubliceerd in Technische en Kwantitatieve Analyse van Beleggers Belangen onder de titel "Nieuwe beurskrach, een kwestie van tijd?"

Wim Grommen