Na een omweg via China en de vragen hoe vers en gezond de vis op uw bord is, zijn we in onze reeks over overbevissing en de teloorgang van de oceanen aanbeland bij een favoriete vakantieplek van de Vlaming: de Middellandse Zee. In dit artikel kan u lezen over hoe vervuld die wel is en hoe weinig vis er nog zit.

 Toen Toon Hermans in 1958 zong "Méditerranée, zo blauw, zo blauw" was onderwaterfotograaf en ambassadeur van de zee Dos Winkel 11 jaar. In die tijd stelde de jaarlijkse zomeruittocht richting Côte d'Azur nog niet veel voor, maar Dos deed het met pa en ma. "Oo man, wat je toen allemaal in de zee zag. Zeepaardjes. Kan je je voorstellen, zeepaardjes."

Er is in 52 jaar veel veranderd. Er zitten bijvoorbeeld nog wel zeepaardjes in de Middellandse Zee, maar u moet al veel geluk hebben om er eentje te zien. Vroeger was het echt wel beter. Tussen 27.000 en 19.000 jaar geleden tekenden onze voorouders op de muren van de Cosquer-grot in de buurt van Marseille een hoop grote vissen, octopussen, zeehonden, pinguïns en de inmiddels in de hele wereld door de mens uitgeroeide reuzenalk.

Bidden voor de terugkeer van de tonijn
De overbevissing van de Middellandse Zee is echter al een tijdje bezig. In 1728 riep monseigneur de Belsunce, de bisschop van Marseille, alle gelovigen op om te bidden dat god de zee weer zou herstellen in haar rijkdom: de tonijn was verdwenen voor de kust. In 1840 werd er geprotesteerd tegen het gebruik van het 'gangui', een dubbelmazig net dat over de bodem sleepte. Aan het eind van de 19de eeuw stelden geleerden aan de Académie de Marseille vast dat de gevangen vis almaar kleiner werd en dat verschillende soorten waren verdwenen. Daaronder immense scholen sprot en heek van acht kilo.

Joe
Haar rol als wieg van de beschaving heeft een tol geëist: na eeuwen overbevissing is de Middellandse Zee zwaar uitgedund. De in Malta geboren Eurocommissaris van Zeevaart en Visserij Joe Borg slaagde erin de drijfnetten waarin duizenden dolfijnen stierven te bannen. Vissen met sleepnetten op de bodem dieper dan 1.000 meter mag ook niet meer. En hij haalde de toorn van Frankrijk op zijn hals door een boete te geven van 77 miljoen euro aan het land omdat het naliet vissers op de vingers te tikken die te kleine en te jonge vissen verkochten.

Subsidies
Desondanks zijn er in de Middellandse Zee zo'n 40.000 vissersboten aan de slag. 80 procent daarvan niet langer dan 12 meter en er wordt per jaar 'maar' 1,5 miljoen ton aan land gebracht. Veel te weinig om de ongeveer 100.000 vissers op die boten te kunnen betalen, maar met subsidies kom je al een eind.

65 procent
Het visbestand in de Middellandse Zee is alarmerend laag. Dat geeft de EU zelf grif toe. Volgens the European Environment Agency verkeert 65 procent van alle soorten in de problemen, "outside safe biological limits", wat wil zeggen niet meer in staat zich naar behoren voort te planten. Volgens de Voedselorganisatie van de VN, de FAO, zijn tonijn, heek, zeilvissen, zwaardvissen, zeebarbeel (poon, red mullet) en zeebaars er met uitsterven bedreigd.

De visvangst in de méditerranée vertoont alle typische kenmerken van een visserij die op de rand van instorten staat. Er wordt minder gevangen, de gevangen vissen zijn kleiner en ze zijn niet in goede gezondheid. De vissen aan de top van de voedselpiramide zijn verdwenen.

80 procent tonijn weggevist in 20 jaar
Tonijn is een voorbeeld van hoe snel het kan gaan. Al in 1999 werd vastgesteld dat sinds 1980 het bestand van tonijn in de Middellandse Zee met tachtig procent was gedaald. Technologie speelde daar een grote rol in. Scholen werden opgespoord met vliegtuigjes en ondertussen zelfs met satelliettechniek.

Bijvangst is ook een gigantisch probleem in de Middellandse Zee. Naar schatting 70 procent wordt teruggegooid. Het grootste deel daarvan overleeft niet. Naleven van reglementen is ook iets dat nogal moeilijk ligt in de regio. Neem drijfnetten.

Reglementen zijn er om genegeerd te worden
Een drijfnet staat als een gordijn rechtop in het water, met aan de bovenkant boeien en aan de onderkant gewichten. De vis wordt gevangen doordat hij met zijn kieuwen of andere uitsteeksels in het net blijft hangen.

In 1989 nam de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties een resolutie aan om het gebruik van grote drijfnetten in de internationale wateren uit te bannen. Het wereldwijde verbod werd op 31 december 1992 van kracht. Tegelijkertijd werden de lidstaten aangemoedigd om ook in de continentale wateren tot een algeheel verbod van de drijfnetvisserij te komen. In 1992 kwam er een wereldwijde bepaling dat de netten niet langer mogen zijn dan 2,5 kilometer. In juni 1998 stelde de EU een verbod in op de toepassing van grootmazige drijfnetten in alle EU-wateren. Het algehele verbod is op 1 januari 2002 van kracht geworden.

Toch worden ze nog massaal gebruikt in de Middellandse Zee. Sommigen zijn 17 kilometer lang. De Marokkanen hebben nog een 300-tal boten die vissen met drijfnetten, de Italianen een stuk of 90, de Turken tussen 45 en 100 en zelfs de Fransen hebben er nog zeker 45.

Vetmesten
Aquacultuur is een andere grote zorg. Er is fundamenteel niks mis met visteelt, als die op een duurzame manier gebeurt. Een eerste voorwaarde: kweek vissen die leven van planten. De meeste gekweekte vissen vandaag de dag consumeren vijf keer hun gewicht in andere vissoorten. De tonijn die gekweekt wordt in de Middelandse Zee bijvoorbeeld eet 20 kilo vis voor elke kilo die hij weegt. Ze worden ook niet echt gekweekt. Wat gebeurt is dat jonge, kleine tonijnen gevangen worden en vetgemest in kooien die in zee hangen.

Dat laatste is bijzonder gevaarlijk: de gevangen dieren zijn erg vatbaar voor ziektes door de stress die ze lijden. Die ziektes dragen ze over op vis die nog vrij rondzwemt. Het is al gebeurd in Australië, waar 'tuna ranches' hele visbestanden deden verdwijnen.

Onze favoriete gootsteen
De Middellandse Zee is pakweg 3.850 km lang en heeft een gemiddelde breedte van 600 km. De gemiddelde diepte bedraagt iets van 1.430 meter. De totale oppervlakte van de zee is ongeveer 2 miljoen km². Ons land past er 70 keer in. Maar qua zeeën is het een klein broertje: de Atlantische Oceaan is meer dan 40 keer groter en gemiddeld drie keer dieper, de Stille Oceaan zelfs 80 keer groter.

Wat oceanen betreft is de Middellandse Zee een soort keukenspoelbak met twee heel, heel kleine aflopen. De eerste, de 14 kilometer brede Straat van Gibraltar, is de verbinding met de Atlantische Oceaan. De tweede, het Suezkanaal, is nog geen 100 meter breed, en loopt naar de Rode Zee. De Bosporus telt niet: daar loopt de méditerranée dood.

In de landen rond die gootsteen wonen ongeveer 400 miljoen mensen, van wie 135 miljoen aan de kust. Tegen 2025 zullen er aan het bovenste deel van de gootsteen vier miljoen bijkomen, onderaan 98 miljoen volgens de VN. Elk jaar komen bovendien ook ongeveer 100 miljoen toeristen op vakantie. 

Riolen
Tijd voor enkele duizelingwekkende cijfers. Elk jaar belandt er volgens het UN Environment Programme 650 miljoen ton ongezuiverd rioolwater in de Middellandse Zee. Dat is dus ongeveer 650.000.000.000 liter. 48 procent van de steden en woongemeenschappen rond de méditerranée lozen hun rioolwater nog steeds ongezuiverd, rechtstreeks in zee. Doe daar nog eens 129.000.000 liter olie, 60.000.000 kilo kwik, 3.800.000 kilo lood en 36.000.000 kilo fosfaten bij.

Petroleum
Op elk gegeven moment zijn er in de Middellandse Zee meer dan 2.000 schepen van honderd ton of meer aanwezig. Ze kuisen hun tanks uit en dumpen balastwater, en dat in combinatie met lekken aan olierafinaderijen voegt jaarlijks 600.000.000 liter petroleum toe aan de gootsteen. Dat is zestien keer de hoeveelheid die de Exxon Valdez lekte, en dat elk jaar.

200 stukken plastic per hectare
Plastic is een ander probleem. Een researchboot telde gemiddeld 200 plastic zakjes en flesjes per hectare voor de kust van Marseille. In de Golfe du Lion alleen al drijven 175 miljoen stukken plastic rond.

Het belandt allemaal in de gootsteen en zou moeten weglopen via die twee piepkleine aflopen. Het duurt met die twee natuurlijke afvoerbuizen 150 jaar om het water van de Middellandse Zee te verversen. De rekening is snel gemaakt. Misschien omschreef de Amerikaanse wetenschapster Jane Hightower het nog het beste: "De Middellandse Zee is een toilet dat nooit doorgetrokken wordt." (mvl)