Gister verscheen er hier een artikel van de hand van Pieter Stuurman getiteld `waarheid`. In dat artikel probeerde hij aandacht te vestigen op de waarde van dingen als voedsel, vrijheid en vrede. Drie dingen die absoluut zeer waardevol zijn om als samenleving harmonieus samen te leven. In zoverre onderschrijf ik de positie van Pieter Stuurman in het geheel. Echter, zijn interpretatie van waarheid levert bij mij een aantal bezwaren op.

Pieter Stuurman schreef gister: “[D]aarmee zegt men dan dat de waarheid iets subjectiefs zou zijn. Dat die waarheid bestaat uit een persoonlijk samenraapsel van onwaarheden. […] Blijkbaar zijn we zo diep afgedaald in het moeras van leugens dat we denken dat waarheid niet meer bestaat.”

Waarheid is subjectief
In “Verlichting (2): Problemen” gaf ik met het voorbeeld van het auto ongeluk al aan dat er altijd meerdere versies van de waarheid zijn. Dat vloeit voort uit het feit dat wij altijd vanuit een subjectief standpunt naar de werkelijkheid kijken. Objectiviteit is iets dat (helaas) niet voor de mens is weggelegd. Zo probeert men in de rechtspraak in theorie de objectiviteit zo dicht mogelijk te naderen, in de praktijk blijkt dat echter onmogelijk (getuige het grote aantal onschuldige mensen dat vast zit of heeft gezeten).

Er bestaat wel zoiets als intersubjectiviteit. Met die term geven we aan dat wij van elkaars begrip kennis kunnen nemen. Taal speelt hierin evident een belangrijke rol. Het probleem is echter dat wij altijd blind zijn voor andere versies van de werkelijkheid. Wij kunnen nu eenmaal niet in het hoofd van de ander kijken. Waarheid bestaat dus niet uit een persoonlijk samenraapsel van onwaarheden (en/of waarheden). Waarheid is de interpretatie van datgene wat iemand waarneemt. Het woord ‘waarnemen’ spreekt daarbij voor zich.

Interpretatie
Waarheid is in feite niets meer dan de illusionaire werking van het verstand dat denkt dat ze ditmaal aan alles rekenschap gegeven heeft. Nietzsche zei ooit al: “Er is geen waarheid, alles is interpretatie”. En daarmee slaat Nietzsche de spijker op de kop. Ook Gadamer deed een duit in het zakje: “Waarheid vloeit voort uit een proces van interpretatie en niet uit de toepassing van methoden die tot voor altijd vaststaande waarheden leidt.”

Volgens Gadamer kunnen wij alleen tot een gezamenlijk begrip van interpretatie komen door elkaars (horizon te laten versmelten. Die versmelting vindt plaats door communicatie. Zodoende kunnen wij tot een zekere werkingsgeschiedenis¹ komen waarin wij een gedeeld begrip hebben van de (objectieve) wereld buiten ons. Dat neemt echter niet weg dat wij nog steeds niet kunnen spreken van waarheid volgens Gadamer. ²

Metafysica
Menen de waarheid (of werkelijkheid) te kennen roept onoverkomelijke bezwaren op. Zoals eveneens in de verlichtingsreeks aangegeven komt juist daarin de totaliserende werking van de verlichting tot uiting. Sartre heeft uitgebreid geschreven over het centraal stellen van het subject. “[…] wij kunnen geen enkele daad stellen die, terwijl we de mens scheppen die wij willen zijn, niet tegelijkertijd een beeld schept van de mens zoals hij naar onze mening dient te zijn”³

Het probleem hierbij is dat zodra iemand meent de waarheid te kennen alsof ze iets vaststaands en/of universeels is, daarmee afbreuk wordt gedaan aan het waarheidsbegrip van een ander. Het bekendste voorbeeld hiervan is natuurlijk de kerk met hun waarheid dat God bestaat. Mensen die in vroegere tijden dat waarheidsbegrip in twijfel trokken werden onverbiddelijk verketterd.

Een aanspraak op de waarheid is daarmee een aanspraak op een universele metafysische grond. Maar als wij iets hebben geleerd van de verlichtingsperiode is het wel dat metafysica als universele grond een totaliserende werking heeft; ze legt mensen een zeker waarheidsbegrip op. Menen dat de waarheid (los van subjectieve interpretaties van die waarheid) te kennen valt is daarmee metafysisch gebrabbel. Al sinds de (Griekse) oudheid is men op zoek naar metafysische gronden om onze wereld te begrijpen. Tot op heden is daar echter nog niemand in geslaagd.

Conclusie
Wij zijn afgedaald in het moeras van subjectieve interpretaties van de werkelijkheid waardoor we denken dat waarheid bestaat. Een ‘leugen’ zoals Pieter Stuurman het woord gebruikt in zijn artikel is niets meer en niets minder dan zelfbedrog. Zelfbedrog waarbij mensen denken dat wat zij zien de echte werkelijkheid is, zonder daarbij rekenschap te geven aan mogelijke andere interpretaties van die werkelijkheid.

De werkelijkheid bestaat allicht, echter zijn wij tot op heden er niet in geslaagd om tot iets anders dan een subjectieve interpretatie van die werkelijkheid te komen. Daarmee is de veronderstelling de waarheid te kennen of te moeten zoeken juist datgene wat zo gevaarlijk is. Iemand die meent de waarheid te kennen wil dat ook anderen die waarheid gaan delen. Die wens maakt dat ze een totaliserende wens in zich draagt: iedereen onderwerpen aan de waarheid.

Waarheid is niets anders dan een objectieve beschrijving van wat er in de objectieve werkelijkheid gebeurt. Maar vanuit onze subjectieve verhouding tot de objectieve werkelijkheid zijn wij niet in staat rekenschap te geven aan alle facetten van die werkelijkheid. Om die reden bestaat de waarheid alleen in ons subjectieve hoofd, een hoofd waarin geen plaats is voor andere waarheden.

1^ Met werkingsgeschiedenis doelt Gadamer op een gedeeld begrip van de stand van zaken vanuit waar met gedeeld begrip de wereld tegemoet getreden kan worden (zie ook: http://nl.wikipedia.org/wiki/Hans-Georg_Gadamer).

2^ Een onbevooroordeeld (neutraal) verstaan is volgens Gadamer onmogelijk, iedere ervaringshorizon is per definitie beperkt en gekenmerkt door vooroordelen. (Bron: http://nl.wikipedia.org/wiki/Hans-Georg_Gadamer)

3^ Jean-Paul Sartre, Existentialisme is humanisme, in: De uitgelezen Sartre (red. Ger Groot), Boom, Amsterdam 2001, pagina 238