Archeologen hebben in het Koerdische gedeelte van Turkije, in de buurt van de grens met Syrië en Irak, resten van een tot dusverre onbekende beschaving gevonden die, zeggen zij, mogelijk haar oorsprong vindt bij de eerste mensen op aarde, gesticht direct na de verdrijving uit de Hof van Eden.

Het was in 1994 dat een eenvoudige schaapherder in het heuvelland van Oost-Turkije tussen het gras een bijzondere steen ontdekte. Hij veegde wat zand weg en zag dat de steen bewerkt was en een flink stuk in de grond stak. Hij keek verder, schopte hier en daar wat in de grond en zag dat er zich, op regelmatige afstand, meer van dergelijke stenen bevonden.

Hij krabde zich eens achter het oor, floot z’n hond en dreef de schapen bijeen, op weg naar huis, naar het dorpje waar hij woonde. Daar bedacht hij dat de stenen misschien wel belangrijk konden zijn en hij vertelde iemand in het dorp erover.

Belangrijk waren ze zeker. De eenvoudige schaapherder in Oost-Turkije had een ontdekking gedaan die archeologen nu al 15 jaar bezighoudt en die in archeologische kring inmiddels vrij algemeen “de belangrijkste archeologische ontdekking ooit” wordt genoemd. De opgraving is bij het publiek nauwelijks bekend – er is ook nog maar heel weinig over gepubliceerd – maar bij archeologen des te beter. Ze is ‘revolutionair’, omdat we via deze vondst veel verder in de menselijke geschiedenis teruggaan dan ooit tevoren. We staan, zeggen sommige archeologen, aan de deur van de Hof van Eden. Zij menen dat de beschaving die in Oost-Turkije aan het licht is gekomen, letterlijk het werk is van de eerste mensen op aarde, nog maar kort daarvoor uit de Hof van Eden verdreven.

Een paar weken na de ontdekking van de ingegraven stenen door de schaapherder, bereikte het bericht de curator van een museum in de antieke stad Sanliurfa, niet ver van de vindplaats. Hij zag meteen het belang van de vondst in en waarschuwde het German Archaeological Institute in Istanbul, waarmee hij goede contacten onderhield. Die stuurde de archeoloog Klaus Schmidt naar Gobekli Tepe, zoals de vindplaats heet. “Zodra ik daar kwam en ik de stenen zag en het gebied aan een snel onderzoek onderwierp, wist ik dat ik iets bijzonders had gevonden en dat ik hier de rest van mijn leven door zou brengen”, zei Schmidt later.

Wat Schmidt de afgelopen vijftien jaar aan het oppervlak heeft gebracht is niet mis. Archeologen wereldwijd zijn het met elkaar eens (en dat alleen al is bijzonder!) dat Gobleki Tepe van een bijzondere betekenis is en waarschijnlijk de belangrijkste vindplaats op aarde.

“Gobleki Tepe verandert alles”, zegt prof. Ian Hodder van de Stanford University. Prof. David Lewis-Williams van de Witwatersrand University in Johannesburg, zegt: “Gobleki Tepe is verreweg de meest belangrijke vindplaats op aarde.” Prof. Steve Mithen van de Reading University noemt Gobleki Tepe “onwaarschijnlijk”. Hij zegt: “De vindplaats is bijna te bijzonder om alles te kunnen begrijpen en de enorme impact hiervan te doorgronden.”

Wat is er dan zo bijzonder aan een paar stenen in Oost-Turkije? Ten eerste bleek maar een heel klein stukje steen zichtbaar, maar na opgraving kwamen er enorme, bewerkte stenen tevoorschijn waarin mensen allerlei voorstellingen hadden aangebracht. Ten tweede is het terrein ongelooflijk groot en is nog maar een relatief klein deel blootgelegd. Geen mens weet wat de aarde daar nog meer verborgen houdt, maar uit geomagnetisch onderzoek blijkt dat het complex nog veel en veel groter is dan wat nu tevoorschijn is gekomen. En ten derde werden er fundamenten van gebouwen gevonden, resten van gebruiksvoorwerpen en zelfs menselijke resten, waaronder botten waar nog resten bloed op te vinden waren.

De voorstellingen op de stenen spreken het meest tot de verbeelding. Er zijn slangen te zien, die in enkele gevallen vechten met mensen. Verder leeuwen, vissen en voorstellingen van de jacht. Er staan duidelijk menselijke afbeeldingen op. Mensen met armen en benen. De vorm waarin de stenen zijn opgericht doet denken aan een antieke tempel of een rituele site, zoals we die kennen van de steencirkels op diverse plaatsen in West-Europa.

Tot zover is Gobleki Tepe al bijzonder, maar wat de site zo uniek maakt is de geschatte ouderdom. Gobleki Tepe slaat alles wat op dat gebied ooit is gevonden. En niet met een paar jaar, maar met tientallen eeuwen. De modernste dateringsmiddelen wijzen er op dat Gobleki Tepe mogelijk zo’n negenduizend jaar oud is. Dat betekent dat de site in gebruik werd genomen 7000 jaar voor het begin van onze jaartelling. Ter vergelijking: Stonehenge stamt uit 3000 voor Christus en de pyramiden van Giza van 2500 voor Christus.

Gobleki Tepe is verreweg de oudste menselijke ‘nederzetting’ die ooit gevonden is. Archeologen denken nu “dat het hier allemaal begonnen is”. Daarbij doelen ze dan niet op de menselijke aanwezigheid op aarde (daar hebben ze hele andere ideeën over) maar over het feit dat mensen zich hier mogelijk voor het eerst begonnen te settelen. Ofwel, dat ze van een nomadisch bestaan, gericht op de jacht, naar een landbouwbestaan over stapten. Archeologen denken dat dat komt door het grote tempelcomplex bij Gobleki Tepe. Daar kwamen op den duur zoveel mensen op af die allemaal gevoed moesten worden, dat de noodzaak ontstond om voedsel te verbouwen in plaats van te bejagen.

Gobleki Tepe voert ons rechtstreeks terug naar de begindagen van de menselijke beschaving. Archeoloog Klaus Schmidt heeft een “theorietje” – waarin hij door steeds meer collega-archeologen wordt gesteund – dat leert dat de eerste mensen op aarde, die uit de Hof van Eden werden verdreven, ook het directe contact met God verloren en een tempelcomlex bouwden, waar ze offers brachten in een poging God gunstig te stemmen en met Hem in contact te komen.

Volgens die redenering zou de Hof van Eden niet ver van Gobleki Tepe gelegen moet hebben. Uit Genesis valt op te maken dat Eden westelijk van Assyrië lag. Dat is precies het gebied waar Gobleki Tepe ligt. Volgens de Bijbel stroomden er vier rivieren door de Hof, waaronder de Eufraat en de Tigris. Gobleki Tepe ligt precies tussen die twee rivieren in. In oude Assyrische teksten wordt gesproken over een ‘Beth Eden’ (een Huis van Eden). Dat was een klein koninkrijkje, waarvan is vastgesteld dat het op zo’n 50 kilometer afstand van Gobleki Tepe lag. En in 2 Koningen 19:12 wordt gerefereerd aan “de bewoners van Eden” die in Telassar (ook wel Tel-Chasar) zouden wonen. Telassar is een plaats in het noorden van Syrie, niet ver van Gobleki Tepe. Het woord ‘Eden’ is dus nauw verbonden aan deze regio.

“Maar”, waarschuwt archeoloog Klaus Schmidt, “Gobleki Tepe is niet hetzelfde als de Hof van Eden. Je zou het een ‘tempel van Eden’ kunnen noemen, gebouwd door de eerste generaties mensen, na de verdrijving uit Eden.”

(De foto's tonen, van boven naar beneden, de archeoloog Klaus Schmidt, enkele stenen pilaren uit Gobleki Tepe, een overzicht van de opgraving, en ten slotte de schaapherder die de ontdekking deed en nog regelmatig een kijkje bij de opgravingen komt nemen.)